Ο ΑΓΕΡΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

Τα αγερμικά έθιμα της Αποκριάς είναι ομαδικά τελετουργικά δρώμενα που πλησιάζουν τα αρχαιοελληνικά πρότυπα και απηχούν πανάρχαιες δοξασίες συνδεδεμένες με την αγροτική ζωή και παραγωγή. Μοιάζουν με  διαβατήρια και καθαρτήρια έθιμα που τελούνταν σε διάφορα  μέρη της Ελλάδας για να γίνει η μετάβαση από την περίοδο του χειμώνα στη νέα εξαγνισμένη και ευοίωνη περίοδο της άνοιξης.

Διαχρονικά αποδεικνύεται ότι … υπάρχει κάτι που, αν δεν γεννάει τα έθιμα, τα συντηρεί.

Επιλεκτικά αναφέρουμε τα πιο γνωστά από την περιοχή της Στερεάς Ελλάδας.

Ο “βλάχικος γάμος” της Θήβας

Κάθε Καθαρή Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του Βλάχικου Γάμου. Είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες περίπου στο 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Ενώ το δρώμενο περιλαμβάνει όλο το τελετουργικό των γάμων όπως γινόντουσαν παλιότερα – το προξενιό, τις τελετουργίες με τα πεθερικά, τη συζήτηση περί προίκας, την συγκατάθεση των γεροντότερων, τους χορούς των παλληκαριών και τις ετοιμασίες της νύφης στην ουσία συμβολίζει την αναγέννηση της γης που συντελείται την άνοιξη, μετά την έλευση του χειμώνα. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στις παραδοσιακές φορεσιές όσων συμμετέχουν στο δρώμενο, καθώς και στα μουσικά όργανα που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας του γάμου.

Η γιορτή ξεκινά την Τσικνοπέμπτη, συνεχίζεται την Κυριακή το απόγευμα με το χορό των συμπεθέρων και το προξενιό στην κεντρική πλατεία της πόλης. Την επόμενη γίνονται τα αρραβωνιάσματα του ζευγαριού, η παράδοση των προικιών, το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης.

Γαϊτανάκι – Λιβαδειά

Πρόκειται για παράδoση πoυ τηρoύvταv μέχρι και μετά τo Δεύτερο Παγκόσμιo Πόλεμo στη Λιβαδειά, παράδοση που αvαβιώvει τα τελευταία χρόvια  τηv τελευταία Κυριακή της Απoκριάς. Σύμφωνα με την παράδοση, στις συνοικίες της πόλης, οι γείτονες αναμεταξύ τους, ετοιμάζουν το «Γαϊτανάκι» τους. Καρναβαλικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνται σ’ όλη τη διάρκεια του τριωδίου με αποκρύφωμα την Κυριακή της αποκριάς όπου γίνεται η παρέλαση των αρμάτων. Στη συνέχεια καταφθάνουν στην κεντρική πλατεία όλα τα γαϊτανάκια, τα οποία αναμειγνύονται δημιουργώντας ένα θέαμα μοναδικό. Οι εκδηλώσεις εμπλουτίζονται με διαγωνισμούς, τραγούδια, χορούς και γλέντι με λαϊκούς οργανοπαίκτες.

Καρναβάλι στην Αμφίκλεια

Οι Απόκριες στην Αμφίκλεια μυρίζουν παράδοση και κοντοσούβλι. Το προτελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς η κάθε γειτονιά ανάβει τη δική της φωτιά ενώ οι κουδουνοφόροι ξορκίζουν το κακό για να έρθει η Άνοιξη χωρίς εμπόδια. Ο συναγωνισμός είναι εντυπωσιακός και η χαρά των παιδιών δεν περιγράφεται. Το τριήμερο της Καθαρής Δευτέρας οι εκδηλώσεις κορυφώνονται, με το παραδοσιακό άναμμα της φωτιάς (Χέι), τόσο στις γειτονιές του χωριού όσο και στο μεγάλο Χέϊ, στην πάνω Πλατεία του χωριού, με χορούς κουδουνοφόρων μασκαράδων, με τύμπανα και πνευστά. Την Κυριακή (της Τυρινής) παρασκευάζεται από το πρωί ένα κοντοσούβλι γίγας, το οποίο δίνει το τόνο, τη μυρωδιά και τη γεύση που μόνο στη Ρούμελη γνωρίζουν να δίνουν. Την Καθαρή Δευτέρα το πέταγμα του Χαρταετού συνοδεύεται από παραδοσιακή μουσική, φασολάδα, σαρακοστιανά και άφθονο κρασί, στην Κάτω Πλατεία της Αμφίκλειας

Το στοιχειό της "Χάρμαινας" στην Άμφισα

Οι θρύλοι για τα "στοιχειά" είχαν μεγάλη διάδοση στην περιοχή Το σπουδαιότερο από αυτά που είναι συνδεδεμένο με την παράδοση, είναι το στοιχειό της "Χάρμαινας". Τότε που τα παραμύθια ήτανε ακόμα αλήθεια, ζούσε στην Άμφισσα ένας νέος ταμπάκης (βυρσοδέψης), ο Κωνσταντής που αγαπούσε την Λενιώ και ήταν ευτυχισμένος μέχρι που τους χώρισε ανεπάντεχα ένας κεραυνός που έπεσε την ώρα που η Λενιώ πήγε να γεμίσει τη στάμνα της νερό από την Πηγή της Χάρμαινας. Ο Κωνσταντής δεν μπόρεσε να αντέξει τον άδικο χαμό της αγαπημένης του και την άλλη μέρα, βρήκαν το άψυχο σώμα του κάτω από το Κάστρο της πόλης. .Από τότε, ο Κωνσταντής στοίχειωσε και καταφεύγει στο λημέρι του, την Πηγή της Χάρμαινας. Μοιρολογεί για τα νιάτα που δεν έζησε, θρηνεί για την αγάπη που έχασε. Φύλαγε την Πηγή της Χάρμαινας, που δούλευαν οι ταμπάκηδες της πόλης και τους προστάτευε από κάθε κακό και από τ’ άλλα στοιχειά της περιοχής Στην Άμφισσα τότε, εκτός από το Χαρμαινιώτικο, υπήρχαν και άλλα στοιχειά. Το καθένα από αυτά, προστάτευε κάποια πηγή νερού, κάποια συνοικία, τους αμπελώνες, τα ελαιόδεντρα κα. Πολλές φορές τα στοιχειά συγκρούονταν μεταξύ τους και πάλευαν μερόνυχτα ολόκληρα. Πάντα όμως νικούσε το Χαρμαινιώτικο, γιατί ήταν το πιο δυνατό και έξυπνο. Το τελευταίο Σαββατόβραδο της Αποκριάς, πριν τη μεγάλη παρέλαση τα στοιχειά κατηφορίζουν παλεύοντας, από τα σκαλιά του Αϊ Νικόλα και καταλήγουν στην πάνω πλατεία της πόλης (Κεχαγιά ), για να υπερισχύσει το δυνατότερο, αυτό της Χάρμαινας. Νεράιδες, μάγισσες, ξωτικά αλλά και ο απόηχος των κουδουνιών των υπόλοιπων δερματοφορεμένων στοιχειών συμπληρώνουν το ατμοσφαιρικό σκηνικό.
Μετά την «πάλη» γίνεται λαϊκό γλέντι με φωτιές και παραδοσιακά τραγούδια ενώ σε όλους τους επισκέπτες μοιράζεται ζεστός πατσάς, χωριάτικο ζυμωτό ψωμί, ελιές Άμφισσας, σπιτικά μεζεδάκια, ντόπιο τσίπουρο και κόκκινο κρασί.

Αλευρομουτζουρώματα στο Γαλαξίδι.

Ένα από τα καθιερωμένα έθιμα της Καθαρής Δευτέρας είναι, το άναμμα φωτιών σε πλατείες και δρόμους, με μουσική φαγητό, χορό και γλέντι. Παίζουν "αλευροπόλεμο" με βασικό υλικό το αλεύρι. Αυτό το έθιμο διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρ' όλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την Τουρκική κατοχή, όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Απόκριες για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άνδρες. Φορούσαν μάσκες ή απλά έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στην συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και ή ώχρα. Στο μουντζούρωμα συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως ηλικίας. Το Καρναβάλι στο Γαλαξείδι είναι γεμάτο χρώμα και ζωντάνια και οι κάτοικοι διατηρούν τα έθιμα και τις παραδόσεις τους με σεβασμό και αγάπη.

Γαϊτανάκια και καρνάβαλοι στο Μεσολόγγι  και Αμφιλοχία

Η εορταστική ατμόσφαιρα στο Μεσολόγγι ξεκινά από την Τσικνοπέμπτη. Καρναβαλιστές ξεχύνονται στους δρόμους έτοιμοι για χορό και πειράγματα. Οι εκδηλώσεις κορυφώνονται με το λαικό δικαστήριο, το γαιτανάκι, το κάψιμο του καρνάβαλου και την υπαίθρια ψησταριά στην κεντρική πλατεία.

Στη Βόνιτσα της Αιτωλοακαρνανίας

Aναβιώνει κάθε Καθαρή Δευτέρα το έθιμο του Αχυρένιου-Γληγοράκι. Ένα δρώμενο με ρίζες στις Διονυσιακές τελετές και με αμφιλεγόμενη προέλευση. Η επικρατέστερη άποψη θέλει το Γληγοράκη να είναι ψαράς που απαρνήθηκε τη θάλασσα και έψαξε την τύχη του στη στεριά. Η θάλασσα όμως τον εκδικήθηκε και τον έριξε στα ξένα, να ταλαιπωρείται και να μην μπορεί να έχει σταθερή δουλειά. Κάθε χρόνο την Αποκριά, οι ψαράδες ξαναθυμούνται εκείνο τον ψαρά, τον Γληγοράκη, τον καταδικάζουν και εμφανίζονται νέα βάσανα για τον Γληγοράκη, σε μια παράσταση, που συνήθως είναι διακωμώδηση της επικαιρότητας.

Τα αγερμικά έθιμα του Καρπενησίου

Περιλαμβάνουν και τον «Πανάρετο», μια λαική θεατρική παράσταση που παίζεται από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Η υπόθεση βασίζεται στην Ερωφίλη. Ο Πανάρετος είναι γιος του βασιλιά της Θράκης και ερωτεύεται την κόρη του βασιλιά. Δυστυχώς η κοπέλα προορίζεται για άλλο σύζυγο και έτσι ο Πανάρετος αποκεφαλίζεται ενώ η άμοιρη κοπέλα αυτοκτονεί.

Τα πρώτα χρόνια ήταν μικρής διάρκειας και παρουσιάζονταν σε πλατείες των γύρω χωριών ή τα σταυροδρόμια του Καρπενησίου.. Αργότερα το σκηνικό προσαρμόστηκε στο χώρο της Κεντρικής πλατείας της πόλης, με την εισαγωγή επίκαιρων σχολίων και νεωτεριστικών στοιχείων. Η παράσταση, που έχει δεθεί με τις Αποκριάτικες εκδηλώσεις στο Καρπενήσι, παίζονταν πάντα την τελευταία Αποκριά, ενώ την Καθαρή Δευτέρα κυριαρχούσε ο σατιρικός "Γύφτικος Γάμος". Αν και δεν παίζονταν κάθε χρόνο, η προετοιμασία του απαιτούσε κόπο και χρήματα. Προπολεμικά η ομάδα των προσώπων που συμμετείχαν έβγαζε δίσκο και συγκέντρωνε κάποιο ποσό που συνήθως χρησίμευε για τη διασκέδασή τους την άλλη μέρα, αλλά και για κοινωφελείς σκοπούς. Τα πρόσωπα, που υποδύονταν όλους τους ρόλους ήταν άνδρες και ήταν συνήθως τα ίδια  πρόσωπα για μια σειρά ετών. Η ταύτιση των ηθοποιών με τους ρόλους ήταν τέτοια που τα παρατσούκλια της παράστασης τους ακολουθούσαν και στην καθημερινή τους ζωή.

Στα χωριά των Αγράφων

Στο σπίτι του μεγαλύτερου σε ηλικία συγγενούς μαζεύονταν αδέρφια, ξαδέρφια, γυναίκες, παιδιά και έτρωγαν όλοι μαζί το βράδυ της Τυρινής. Οι περισσότεροι  και κυρίως τα παιδιά έρχονταν σε αυτή τη συγκέντρωση μασκαρεμένοι. Κάθε νοικοκυρά ετοίμαζε το φαγητό της, κυρίως πίτες, γλυκά και άλλα φαγητά χωρίς κρέας κατά το πλείστον γιατί από την προηγούμενη Κυριακή (Κρεατοαποκριές) σταματούσαν να τρώνε κρέας.

Γνωστό δημώδες ποίημα περιγράφει την ευτράπελη διάθεση για την επερχόμενη  νηστεία.
"Ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα
Νηστείες και τριήμερα και προσευχές μεγάλες
Πέθανε ο κρέας πέθανε ψυχομαχά ο τύρος
Ταράζ' ο πράσσος την ουρά κι ο κρόμυδος τα γένια
Και το καδί με την αρμιά πήρε να ξεπαγώνει
Κι αυτός ο χοντρορέπανος μου στρίβει το μουστάκι
Πάρτε τον τρύπιο τον τρουβά και τη σκουρολεπίδα
Και σύρτε στα λακκώματα να μάσετε τσουκνίδια."

Την επόμενη, Καθαρά Δευτέρα, οι νοικοκυρές καθαρίζουν τα σπίτια και τα μαγειρικά σκεύη,  θα ετοιμάσουν πρωϊ-πρωϊ την παραδοσιακή κουλούρα (κλούρα), θα βράσουν τα φασόλια και τα χόρτα. Οι νέοι αναπαρίσταναν το γύφτικο γάμο με αστεία και πειράγματα, χόρευαν και τραγουδούσαν στην πλατεία κρασοπίνοντας μέχρι το βράδυ.

Οι “Γέροι” της Σκύρου

Με την αρχή του Τριωδίου και κάθε Σαββατοκύριακο των ημερών της Αποκριάς, το έθιμο του νησιού θέλει τον «γέρο» και την «κορέλα» να βγαίνουν στους δρόμους και να δίνουν μια ξεχωριστή εικόνα.

Η προέλευση του εθίμου αυτού χάνεται στα χρόνια και πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι υπάρχουν στοιχεία και ρίζες διονυσιακών τελετών και θεωρούν τις εκδηλώσεις αυτές κατάλοιπα τέτοιων εορτών. Οι γεροντότεροι στο νησί αναφέρουν ότι ο "γέρος" και η "κοπέλα", έρχονται κάθε χρόνο να θυμίσουν στους σκυριανούς κάποια θεομηνία που κατέστρεψε όλα τα ζώα του νησιού και για το λόγο αυτό ο τσοπάνης ζώστηκε τα κουδούνια των ζώων και ήρθε στο χωριό να ειδοποιήσει τους υπόλοιπους

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, κάποτε στη Σκύρο ένας γέρος με τη γριά του είχαν λίγα κατσίκια. Όμως μια νύχτα του χειμώνα έπεσε στο βουνό χιόνι και άγρια παγωνιά και όλα τους τα ζώα πέθαναν. Απελπισμένος ο γέρος βοσκός ζώστηκε τα κουδούνια και τα τομάρια των πεθαμένων ζώων του και μαζί με τη γυναίκα του (κορέλα) κατέβηκαν μέχρι τη Χώρα. Οι χτύποι των κουδουνιών έφεραν στους συγχωριανούς το μήνυμα της καταστροφής.

Ο "γέρος" φοράει μία χοντρή μαύρη κάπα, άσπρη υφαντή βράκα και έχει στη μέση του 2-3 σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να φτάσει και τα 50 κιλά. Το πρόσωπο του καλύπτεται από προβιά μικρού κατσικιού και περπατώντας με χορευτικό ρυθμό, καταφέρνει να ηχούν μελωδικά τα κουδούνια που φοράει. Η "κοπέλα" η ντάμα του γέρου είναι ντυμένη με παραδοσιακά σκυριανά ρούχα με κυρίαρχο χρώμα το άσπρο σε πλήρη αντίθεση με το μαύρο χρώμα του "γέρου" έχοντας και αυτή καλυμμένο το πρόσωπό της. Η "κοπέλα" την ώρα που ο "γέρος" θα σταματήσει να πάρει μίαν ανάσα, θα του τραγουδήσει σκυριανό τραγούδι, παινεύοντας τον για τις αξίες και τις χαρές του. Το δίδυμο αυτής της σκυριανής αποκριάς συνοδεύει πολλές φορές και ο "φράγκος". Αυτός ο μασκαράς, ντυμένος με παραδοσιακά ρούχα του νησιού αλλά και παντελόνι, σατιρίζει τους σκυριανούς εκείνους που έβγαλαν τις βράκες και φόρεσαν παντελόνια (φράγκικα).. Μία άλλη εκδήλωση της σκυριανής αποκριάς είναι η "τράτα" που είναι αναπαράσταση ναυτικής ζωής, όπου ψαράδες στην πλειοψηφία τους, σατιρίζουν έμμετρα καταστάσεις και γεγονότα που αφορούν τη κοινωνική ζωή στην Ελλάδα γενικότερα. Με τα σατυρικά αυτά ποιήματα, αλλά και με την αμφίεσή τους, καταφέρνουν να προκαλούν την ευθυμία των θεατών της παράστασης αυτής που κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Την Καθαρή Δευτέρα σχεδόν όλοι οι Σκυριανοί με παραδοσιακές τοπικές στολές, κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού , χορεύουν και τραγουδούν σκυριανά τραγούδια.

              Ο «Μακαρούνας» στην Κάρυστο

Είναι ένα παλιό αποκριάτικο έθιμο της Νότιας Εύβοιας. Σύμφωνα με την παράδοση ο «Μακαρούνας» ήταν ένας άντρας με πολύ ανεπτυγμένη σεξουαλική δράση που προφανώς οφείλονταν σε ανάλογες ικανότητες. Δεν άφηνε καμία γυναίκα παραπονεμένη. Ήρθε όμως η τελευταία Κυριακή της αποκριάς όπου σύμφωνα με τα έθιμα της Καρύστου φτιάχνουν ζυμαρικά (μακαρούνες). Ο «Μακαρούνας» έφαγε τόσο πολύ που έσκασε. Μέγας θρήνος ανάμεσα στο γυναικείο πληθυσμό.

Κάθε Καθαρή Δευτέρα λοιπόν μια ομάδα από καρναβαλιστές φτιάχνει το πτώμα του «Μακαρούνα», ένα σκιάχτρο με παλιά ρούχα παραγεμισμένα με άχυρα ή κουρέλια πάνω σε ένα πρόχειρο φορείο. Για να τονίσουν το κωμικό μέρος του εθίμου φροντίζουν να έχει μια τεράστια κοιλιά κι ένα τεράστιο φαλλό να βγαίνει μέσα από το ξεκούμπωτο παντελόνι. Την πομπή ακολουθούν οι γυναίκες που μοιρολογούν και προηγούνται ο παππάς και οι ψαλτάδες που ψέλνουν παραλλαγμένα και με πολύ καυστικό τρόπο. Ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.

Σε κάθε πόλη και χωριό της Στερεάς Ελλάδας την Καθαρή Δευτέρα πολύχρωμοι χαρταετοί υψώνονται στον ουρανό. Το πέταγμα του χαρταετού συμβολίζει την επιθυμία των ανθρώπων να διώξουν μακριά το κακό. Ο Κεφαλλονίτης λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος δίνει μια άλλη διάσταση στο αγαπημένο, για μικρούς αλλά και μεγάλους, υπαίθριο παιχνίδι που τηρείται κάθε χρόνο ως έθιμο της Καθαρής Δευτέρας.

" Όποιος δεν έπαιξε ποτέ του με χαρταετό,
δεν κοίταξε όσο χρειάζεται ψηλά.
Όποιος δεν ένιωσε την αντίσταση του μεγάλου σπάγκου,
δεν εκατάλαβε τη δύναμη του αέρα.
Κι όποιος δεν εφώναξε με την ευθύνη και την πρωτοβουλία του παιδιού
που βλέπει να κινδυνεύει στο ψηλό μετεώρισμά του ο αετός,
δεν ένιωσε τη χαρά του να τα βγάζεις πέρα μόνος σου με τη Φύση.”

 

Επιμέλεια Ελένη Τσιώλη – Καραντώνη